Nə Dərəcə Libertariansınız?

Başqasını sözlü şəkildə təhqir edən (söyən, lağa qoyan, alçaldan, utandıran və s.) insan dövlət tərəfindən cəzalandırılmamalıdır və ya həmin insan başqaları tərəfindən zorakılığa məruz qalmamalıdır (döyülməməlidir). Çünki təhqir subyektivdir, eyni sözü və ya davranışı biri təhqir kimi qəbul edə, digəri isə etməyə bilər. Həmçinin təhqir sadəcə sözdən və ya jestdən ibarətdir, təhqir edən tərəf digərinə qarşı zorakılıq etmir, ona görə də sözlü bir hərəkətin (təhqirin) cavabı fiizki cəza (zorakılıq, döymək, həbs etmək, cərimə etmək) olmamalıdır. Son olaraq isə təhqirin ifadə azadlığı hesab edilmədiyi yerdə dövlət özünü təhqid edənlərin sözlərini təhqir kimi təfsir edərək müxaliflərini həbs edə və ya cəzalandıra bilir. Bütün bu sadalanan səbəblərə görə də təhqir ifadə azadlığı hesab edilməlidir. (Təhqirin etik olaraq yaxşı və ya pis şey olması, təhqir edən şəxsin özünün də təhqir edilməsinin doğru və ya yanlış olması bu sual tərəfindən əhatə edilmir.)

Bir vətəndaş siqaret çəkmək, içki içmək, narkotik maddə istifadə etmək, qumar oynamaq, qeyri-sağlam qidalanmaq və s.kimi əməlləri və vərdişləri ilə məhz özünə zərər verirsə, dövlət həmin insanın həyatına müdaxilə etməməlidir. Burada müdaxilə deyiləndə məhz insanları siqaret, içki və qeyri-sağlam qidalanmadan yayındırmaq üçün tütün, alkoqol, şəkər və un məhsullarına əlavə vergi qoyulması, narkotik maddə istifadəsinin və qumarın kriminallaşdırılması və / və ya narkotik maddə istifadəçilərinin məcburi qaydada, onların iradəsinə zidd olaraq müalicə edilməsi kiim hallar nəzərdə tutulur. İnsan bu vərdişləri ilə başqasına yox, özünə zərər verir, hər bir insanın öz həyatını istədiyi kimi yönləndirmək və yaşamaq haqqı var. Həmin insanlara məcburi şəkildə qarışmaq dövlətin işi deyil. Həyat fərdindir və necə yaşayacağına da özü qərar verməlidir. (Özünə zərər verən əməlləri və vərdişləri olan insanlara onların ailələri məsləhət verə bilərmi, həmin insanları zorakılıqdan istifadə etmədən öz vərdişlərindən imtinaya məcbur edə bilərmi kimi etik (qeyri-siyasi, dövləti maraqlandırmayan) məsələləri bu sual əhatə etmir.)

Dövlət vətəndaşın cinayət törətdiyinə dair əsaslı şübhə əsasında məhkəmənin qərarı olmadan vətəndaşın sosial mediadakı şəxsi (inboks) yazışmalarını oxuya bilməməlidir

Hazırda Azərbaycan dövləti bazardakı bir çox əmtəənin (məsələn, benzinin) qiyməti özü müəyyənləşdirir. Lakin bu növ dövlət müdaxiləsi azad bazar iqtisadiyyatına ziddir. Dövlət bazara müdaxilə etməməli və qiymətləri tənzimləməməlidir.

Dövlət yetkinlik yaşına çatmış kişiləri və / və ya qadınları məcburi şəkildə, onların iradəsinə zidd olaraq müəyyən bir müddət üçün (12-18 ay) hərbi qulluğa cəlb edə bilməməlidir. Ordu professional olmalı və hərbçilər könüllü qaydada orduda xidmət edərək maaş almalıdır. Çünki insanın öz iradəsinə zidd olaraq onu məcburi qaydada əsgərliyə cəlb etmək ədalətsizdir və həmin insanın azadlığının kobud şəkildə pozulmasıdır.

Hansısa infrastruktur təkmilləşdirmələri - yol çəkmək, kəmək çəkmək, park salmaq və s. məqsədilə dövlət vətəndaşın mülkünü (evini, torpağını, iaşə obyektini) vətəndaşın razılığı olmadan onun əlindən ala bilməməlidir. Dövlət mütləq qaydada vətəndaşın istədiyi kompensasiyanı verib onun razılığı ilə həmin mülkü almalıdır.

İstənilən sahə üzrə fəaliyyət göstərmək üçün hansısa dövlət qurumundan və ya dövlətin səlahiyyət verərək bir sahədə monopoliya yaratmasına imkan verdiyi qeyri-dövlət qurumundan lisenziya almaq məcburi olmalıdır. Məsələn, siz özəl klinika açmq istəsəniz mütləq Səhiyyə Nazirliyindən lisenziya (icazə) almalısıız, yaxud da özəl telekanal açmaq istəsəniz Milli Radio və Televiziya Şurasından lisenziya (icazə) almalısınız. Çünki bu məsələlərdə vətəndaşa inanmaq, etibar etmək olmaz. Belə ki, vətəndaş hansı təhsil müəssəsinin, hansı xəstəxananın, hansı kanalın özü üçün uyğun olduğunu bilmir. Mütləq qaydada dövlət müəyyən standartlar qoymalı və özəl qurumlar həmin standartlara uyğun gəlməsə, onların fəaliyyəti qadağan edilməlidir.

Məsələn, bütün dini qurum və ya icmalar Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin tələblərinə uymalı, orada qeydiyyatdan keçməli və mütəmadi olaraq həmin dövlət qurumuna hesabat verməlidir. Məsələn, həmin qurumların qeydiyyata almadığı “Yehova Şahidləri” və ya “Əhmədilik” kimi dini təriqətlər və dinlər azad şəkildə fəaliyyət apara bilməməli, öz dini ədəbiyyatlarını oxuya bilməməli, ayinlərini keçirə bilməməli, eyni zamanda təbliğat apararaq insanları öz dinlərinə dəvət edə bilməməlidirlər.

Azərbaycanda dövlət Mədəniyyət Nazirliyi və Mədəniyyət Fondu kimi qurumlar vasitəsilə incəsənətə müdaxilə edir. Məsələn, dövlət müxtəlif incəsənət sahələrinə pul ayırır, onları tənzimləyir, incəsənət tədbirlərini birbaşa özü keçirdir və ya onların keçirilməsinə nəzarət edir, bəzi mövzuları önə çəkərək digərlərini arxa plana atır. Lakin dövlət incəsənətə müdaxilə etməməlidir və Mədəniyyət Nazirliyi başda olmaqla bu sahəyə müdaxilə edən dövlət qurumları ləğv edilməlidir. Çünki dövlət müdaxiləsi mənfi nəticələr hasil edir, səmərəsizdir və bu müdaxilə nəticəsində bütün vətəndaşların azadlığı məhdudlaşdırılır, müxtəlif sənət adamları arasında haqsız rəqabət yaradır. İncəsənət dövlətin legitim müdaxilə sahəsi deyil və buna görə də nəticəsindən asılı olmayaraq belə bir müdaxilə dövlətin öz səlahiyyətlərini aşmasıdır. Çünki insanlardan yığılmış məcburi pul (vergi) vasitəsilə incəsənət adamlarına ödəniş edilməsi ədalətli deyil. Hər bir sahənin adamı kimi incəsənət adamları dövlətdən asılı olmamalı, özləri yaxşı mədəni məhsul (musiqi, kino, rəsm, tamaşa və s.) istehsal edərək pul qazanmağı (‘bazarda’ öz məhsullarını insanlara satmağı) bacarmalıdır.

Burada “kiçik dövlət” deyildikdə ölkənin ərazisi və ya əhalisi nəzərdə tutulmur. “Kiçik dövlət” dedikdə cəmiyyətə müdaxilə imkanları, səlahiyyətləri olduqca məhdud olan; müdafiə (ordu), asayiş (polis) və ədliyyədən (məhkəmə sistemi) başqa cəmiyyətin heç bir sahəsinə müdaxilə etməyən və beləliklə minimal vergi toplayan dövlət nəzərdə tutulur. Siyasi sistem elə qurulmalıdır ki, fərdin azadlığı maksimum, dövlətin müdaxiləsi isə minimum olsun. Sonuncunu azaltmağın ən yaxşı yolu dövlətin səlahiyyətlərini azaltmaq və onun müdaxilə edə biləcəyi sahələri məhdudlaşdırmaqdır.

Özünü başqalarından qorumq məqsədi ilə və ən əsası isə gələcəkdə dövlətin böyüyərək insanlar üzərində tiraniya qurmasının qarşısını almaq, bu ehtimalı azaltmaq üçün hər bir şəxs fərdi olaraq silahlana, öz icması ilə birgə kollektiv milis dəstələri formalaşdıra bilər. Onsuz da cinayətkarlar qara bazar yolu ilə silah tapır, dövlətin isə həmişə silahı var (silahsız dövlət olmur). Belə olan vəziyyətdə əgər adi vətəndaşların silahlanma haqqı tanınmasa onda ancaq və ancaq cinayətkarlar və dövlətin əlində silah olacaq, bu iki qrup adi vətəndaşlar üzərində öz hökmranlığını quracaq. Balans yaratmaq və dövlət ilə cinayətkarların silah üzərindəki monopoliyasını dağıtmaq məqsədilə adi vətəndaşların silahlanma haqqı tanınmalıdır. Hər bir kəsin özünü qorumaq haqqı var və silah bu haqqın icrası üçün bir alətdir.

Fərdlərə qarşı zorakılıq yalnız və yalnız onların başqalarının haqlarını pozmasının qarşısını almaq məqsədi ilə tətbiq edilə bilər. Yəni fərdləri başqalarına zərər verməməkləri üçün nəyəsə məcbur etmək olar amma onları özlərinin, yaxud da cəmiyyətin ümumi maraqlarına xidmət etmək məqsədilə nəyəsə məcbur etmək olmaz. Dövlət və ya digər vətəndaşlar bir fərdi başqalarına pislik etməməsi üçün nəyəsə məcbur edə, onun azadlığını məhdudlaşdıra bilər, lakin başqalarına və ya özünə yaxşılıq etməsi üçün ona qarşı heç bir zorakılıq tətbiq edə bilməz.

Fərdi azadlıq ən yaxşı azad bazar münasibətləri mövcud olduqda qorunur, yəni hər bir fərd mülkiyyət əldə edə, öz əməyini istədiyi şərtlər altında sata, öz pulunu istədiyi kimi xərcləyə – bir sözlə, istədiyi kimi yaşaya bilməlidir. Yəni onun istədiyi kimi yaşamasına (başqalarının haqlarını pozmadığı təqdirdə) dövlət və ya digərləri müdaxilə etməməlidir. Heç kim istədiyim kimi yaşamağım üçün mənə kömək etməyə borclu deyil, amma mənə müdaxilə etməməyə borcludur. Mülkiyyət və azadlıq isə bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Məsələn, çap alətləri hökumətin nəzarətindədirsə, mətbuat azadlığı mümkün deyil çünki çap alətləri (yaxud da xəbər saytları) dövlətin nəzarətində olanda dövlət istədiyi vaxt sizin onlardan istifadənizə qadağa qoya bilər. Beləliklə, sizin mətbuat azadlığınız dövlətin iradəsindən asılı olacaq; həmin alətlərdən istifadə edə bilmək üçün özünüzü dövlətə xoş göstərməli, lazım gələndə onun bəyənmədiyi şeyləri yazmamalı və ona yaltaqlanmalısınız. Mülkiyyət ilə azadlıq arasındakı bu sıx əlaqəyə görə də dövlət vətəndaşları xarici və daxili təhlükədən qorumaq, həmçinin ixtilafları məhkəmələrdə sülh yolu ilə həll etmək üçün (ordu, polis və məhkəmə üçün) fərdlərin mülkündən (burada mülk deyiləndə fərdin sahib olduğu bütün sərvət nəzərdə tutulur) məcburi şəkildə yetərincə vergi yığa bilər, amma bundan artıq heç nə edə bilməz.

İctimai nəqliyyatın idarə edilməsində dövlətin (istər mərkəzi, istərsə də yerli hökumət səviyyəsində) inhisara sahibi olması rəqabətin aradan qalxması və vətəndaşlara göstərilən xidmətin aşağı olması ilə nəticələnir. İctimai nəqliyyatı rəqabətə davamlı model üzərində inşa etmək üçün özəl qurumlara nəqliyyat istifadəçilərinin ödəməyə hazır olacağı bütün xidmətləri təmin etmələrinə şərait yaratmaq lazımdır. Bu səbəblə də hökumət bu sahə üçün ictimai nəqliyyat xidmətləri təqdim edən şirkətlərə ya qismən əməkdaşlıq əsasında, ya da tamamilə özəlləşdirmə vasitəsilə həmin bazardan çəkilməlidir.

Hazırda qadın və kişi arasındakı evliliyi dövlət nigah vasitəsilə rəsmiləşdirir, ər-arvad kimi tanıdığı şəxslərə müəyyən imtiyazlar verir. Eynicinsli nigahın mümkün olmaması isə ədalətsizlikdir. Dövlət cinsi yönümlülüyündən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarına bərabər yanaşmalı, birinə tanıdığı haqqı digərinə də tanımalıdır.

Azərbaycana gəlmək istəyən şəxslərin ölkəyə girişi, viza alma prosesi asanlaşdırılmalıdır. Mümkün qədər çox ölkə ilə vizalar birtərəfli (və ya qarşılıqlı) şəkildə ləğv edilməli, insanların sərbəst hərəkəti təmin edilməlidir. Eyni zamanda, Azərbaycanda yaşamaq istəyən insanların yaşayış və iş icazəsi, habelə vətəndaşlıq alma proseduru sadələşdirilməlidir.

Azərbaycanda hazırda yerli hökumətlər bələdiyyələrdir və demək olar onların heç bir gücü yoxdur. Bütün güc hökumətin təyin etdiyi icra başçılarında və ya mərkəzi hökumətin özündədir. Bir neçə rayon birləşdirilərək Azərbaycan 14-15 regiona bölünməli (məsələn, hazırkı iqtisadi rayonların bölgüsü əsasında), hər bir regionun yerli idarəetmə orqanını (güclü bələdiyyəsini) yerli camaat özü seçməli və mərkəzi hökumətin bir çox səlahiyyəti yerli hökumətlərə verilməlidir. Ədəm mərkəziyyətçilik (desentralizasiya) demokratiyanı gücləndirir və problemlərin həllini sürətləndirir çünki hər bir icma öz problemini Bakıdakı mərkəzi hökumətdən daha yaxşı bilir və həmin problemi həll etməkdə də daha maraqlıdır.

Dövlət gömrük tarifləri, kvotalar və ya digər məhdudiyyətlərlə beynəlxalq sərhədlər daxilində mal və xidmətlərin mübadiləsinə maneələr yaratmamalı, əksinə xüsusilə idxalda heç bir tarif, vergi və ya rüsum (gömrük rüsumu), habelə kvota tətbiq etməyərək azad ticarəti gücləndirməyi hədəfləməlidir. Belə ki, daxili bazar və ya digər səbəblər əsas göstərilərək tətbiq olunan sözügedən məhdudiyyətlər vətəndaşların rifahına mənfi təsir edən başlıca amillərdən biridir.

Dövlətin minimum əmək haqqı təyin etməsi azad bazara müdaxilədir. İşverən ilə işçi (yaxud da işçinin haqlarını müdafiə edən, işçinin könüllü şəkildə qoşulduğu həmkarlar ittifaqı) əmək haqqını öz arasında müzakirə etməlidir.

Dövlətin özünəməxsus televiziya-radio kanalları (məsələn, AzTV) ilə mətbuatda yer alması, habelə Milli Televiziya və Radio Şurası kimi qurumlar vasitəsilə KİV-ləri öz nəzarətində saxlaması azad mətbuata prinsip olaraq ziddir. Dövlətin əmrindəki bu növ mətbuat orqanlarından hökumətin öz propaqandasını aparmaq məqsədilə sui-istifadə etmək ehtimalı yüksəkdir. Dövlət müdaxiləsindən azad olduğu zaman mətbuat müstəqil fəaliyyət göstərərək cəmiyyətə daha dolğun informasiya çatdıra bilər.