2020-ci ildəki II Qarabağ müharibəsi başlayanda sosial media aktivistləri iki cəbhəyə bölünmüşdü – müharibə tərəfdarları və əleyhdarları. Sonuncular birinciləri “warmonger” (müharibə satıcısı/müharibə reklamçısı) kimi, birincilər də sonuncuları “novarçılar” (no [to] war – müharibəyə yox ifadəsindən) kimi damğalamışdılar. İlkin Hüseynli isə bir məqaləsində əsasən müharibə əleyhdarlarından şikayətlənmişdi:
Müharibə dövründə gündəmi izləyən biri kimi deyə bilərəm ki, müharibə əleyhinə olanlardan heç birinin tam mövqeyi mənə ətraflı şəkildə məlum deyil; onların konkret nə istədiyini bilmirəm. Səbəbi isə sadədir – heç biri öz mövqeyini izah edən məqalə yazmadı. Ya n qədər tvit atdılar, ya post paylaşdılar, ya da həmin postların altında çoxlu şərhlər yazaraq kimləsə dalaşdılar. Amma heç biri, istisnasız olaraq heç biri məqalə yazıb öz fikrini, nə istədiyini izah etmədi. Müharibənin üstündən 7 ay keçib, hələ də müharibəyə qarşı olan qrupdan bir nəfər çıxıb öz mövqeyini izah edən məqalə yazmayıb.
İlkin məqaləsində anarxistlərə də istinad verib deyə, öz növbəmdə anarxizm tarixindən oxşar hadisə tapmaq qərarına gəldim və “16lar manifesti”ni xatırladım. 28 fevral 1916-cı il tarixində yazılmış “Le Manifest des Seize” (On altıların manifesti) Birinci Dünya Müharibəsi illərində anarxist hərəkatının tarixində yer alan mühüm sənəddir. Bu manifest Pyotr Kropotkin və Jean Grave kimi iki görkəmli anarxist tərəfindən qələmə alınıb. Kropotkin və Grave düşünürdü ki, anarxistlər Almaniyaya qarşı müharibədə Antantanın tərəfində olmalıdırlar. Hətta Grave daha əvvəl bu fikirdə olmasa belə Kropotkin ona sərt bir məktub yazmış, “sülhdən danışacaq qədər xəyal dünyasında yaşadığını” demiş, sülhün şərtlərini qalibin diktə edəcəyini demişdi.
İlk öncə manifestin mətnini Azərbaycan dilində təqdim edib sonra manifestə gələn reaksiyalardan bəhs edəcəyəm. Manifest çoxlu qırğınlar və dağıntılar səbəbindən dərhal sülhə çağıran səslərinə dəstək ilə başlayır. Uzun müddət militarizmə qarşı çıxmış müəlliflər mətndə sülh şərtlərinin beynəlxalq konqresdə Avropa işçiləri tərəfindən müzakirə olunmasını görmək arzusunu ifadə edirlər. Onlar alman xalqının 1914-cü ilin avqustunda elan edilmiş səfərbərliklərinin guya müdafiə məqsədi ilə, əslində isə işğalçılıq müharibəsi olduğuna inanaraq necə aldandığını vurğulayırlar.
Sülhün tezliklə təmin olunması tələbi ilə bağlı müxtəlif tərəflərdən səslər yüksəlir. Kifayət qədər qan töküldüyü, kifayət qədər dağıntılar olduğu və buna istənilən şəraitdə son qoyulmalı olduğu bildirilir. Biz hamıdan çox və uzun müddət qəzetlərimizdə xalqlar arasında müharibəyə, istər imperiya, istərsə də cümhuriyyətçilik maskası altında aparılan militarizmə qarşı olduğumuzu yazmışıq. Həmçinin, müzakirə olunan sülh prinsipləri ümumbəşəri konqresdən sonra Avropa fəhlələri tərəfindən müəyyən edilsəydi – əgər bu mümkündürsə – biz məmnun olardıq. Üstəlik, alman xalqı 1914-cü ilin avqustunda öz torpaqlarını qorumaq üçün səfərbərliyə başladığına inansa belə, əslində işğalçılıq müharibələrinə aldandıqlarını dərk etməyə vaxtları var idi.
Əslində, alman fəhlə qruplarında bir az fəal olan, az-çox qabaqcıl olan almanlar indi başa düşməlidirlər ki, Fransa, Belçika və Rusiyanın bu işğal planları çoxdan hazırlanıb və əgər 1875, 1886, 1911 və ya 1913-cü illərdə müharibə başlamayıbsa, bu, beynəlxalq münasibətlərin hələ əlverişli olmaması və hərbi qüvvələrin Almaniyaya kifayət qədər qələbə vəd edə bilməməsi idi (strateji xətlərin bitirilməməsi, Kiel kanalının genişləndirilməsi, təkmilləşdirilməli olan mühasirə topları). Və indi, iyirmi aylıq müharibədən və dəhşətli itkilərdən sonra, Alman ordularının işğallarının dözülməz olduğu anlaşılmalıdır. Ən əsası başa düşmək lazımdır ki, fəth edilən ərazilərə qoşulub-qoşulmayacağına qərar vermək (öz müqəddəratına qərar vermək – C.A.) hər bir bölgənin əhalisindən asılı olmalıdır (Fransa bunu 1859-cu ildə Avstriyanın məğlubiyyətindən sonra dərk etmişdi).
Əgər alman fəhlələri vəziyyəti bizim kimi başa düşsəydilər – və artıq sosial-demokratların azlıq bir hissəsi başa düşür – və öz rəhbərlərini dinləməyə məcbur edə bilsəydilər, sülhlə bağlı müzakirələrin başlaması üçün ümumi əsas ola bilərdi. Bununla belə, onlar işğalı tamamilə rədd etdiklərini bəyan etməlidirlər. Belə ki, onlar işğal edilmiş ölkələrdən vergi yığılmasına qarşı çıxmalı, işğalçıların qonşu ölkələrə vurduğu maddi ziyanı Alman dövlətinin ödəmək öhdəliyindən xəbərdar olmalı, ticarət müqavilələri adı altında iqtisadi asılılıq yaratmaq istəməməlidirlər. Təəssüf ki, bu günə qədər alman xalqı arasında heç bir oyanış əlaməti görə bilmirik.
Zimmervald Konfransının adı tez-tez çəkilir, lakin bu konfransda çatışmayan əsas alman fəhlələrin mövcudluğu idi. Almaniyada qidanın bahalığına görə çoxlu iğtişaşlar görürük. Amma unuduruq ki, bu üsyanlar həmişə böyük müharibələr dövründə baş verib və müharibələrin gedişinə təsir etməyib. Həmçinin Almaniya hökumətinin hazırda həyata keçirdiyi bütün tədbirlər onun yazda yeni təcavüzlərə hazırlaşdığını sübut edir. Lakin o, həm də Müttəfiqlərin yazda yeni ordularla, yeni alətlərlə təchiz olunmuş və əvvəlkindən qat-qat güclü artilleriya ilə ona qarşı çıxacağını bildiyi üçün müttəfiq ölkələrin əhalisi arasında nifaq salmağa çalışır. Bu məqsədlə o, müharibənin özü qədər qədim bir üsuldan istifadə edir: qaçılmaz sülh haqqında şayiələr yaymaq, buna da düşmənlər arasında yalnız hərbi və ordu təchizatçıları qarşı çıxar. Bülov öz katibləri ilə birlikdə İsveçrədə son səfəri zamanı bunu etmişdi.
Bəs o, hansı şərtlər altında sülhə son qoymağı təklif edir?
Neue Zuercher Zeitung hesab edir ki – və rəsmi Nord-deutsche Zeitung qəzeti də bunu inkar etmir – Belçikanın böyük hissəsi evakuasiya ediləcək, lakin 1914-cü ilin avqustunda alman qoşunlarının keçməsinə qarşı çıxanda etdiklərini təkrarlamamaq üçün zəmanət vermək şərti ilə. Bu zəmanətlər nədən ibarət olacaq? Belçika kömür mədənləri? Konqo? Deyilmir. Amma əhəmiyyətli miqdarda illik töhfə artıq tələb olunur. Fransada fəth edilmiş ərazi, həmçinin Lotaringiyanın fransızca danışılan hissəsi geri qaytarılacaqdı. Lakin bunun müqabilində Fransa Almaniya dövlətinə 18 milyard dəyərində olan bütün Rus borclarını verəcəkdi. Başqa sözlə, Fransız kənd təsərrüfatı və sənaye işçilərinin ödəməli olduğu 18 milyardlıq bir töhfədən söhbət gedir – çünki vergiləri ödəyənlər onlar olacaq. Bu qədər əzab-əziyyətlə işləyib zənginləşdirdikləri və firavanlaşdırdıqları 10 departamenti geri qaytarmaq üçün 18 milyard verəcəklər və qayıtdıqları şey xaraba olacaq.
Almaniyada sülh şərtləri ilə bağlı fikirlərə gəlincə, bir fakt dəqiqdir: burjua mətbuatı xalqı Belçikanın tam və Fransanın şimal departamentlərinin saf və sadə ilhaqı ideyasına hazırlayır. Və Almaniyada buna qarşı çıxa biləcək heç bir qüvvə yoxdur. İşğallara qarşı səsini ucaltmalı olan fəhlələr bunu etmirlər. Həmkarlar ittifaqı olan fəhlələri imperialist qızdırması tutub və hökumətin sülhlə bağlı qərarlarına təsir edə bilməyəcək qədər zəif olan Sosial Demokrat Partiyası – yığcam bir kütləni təmsil etsə belə – bu məsələdə iki düşmən qrupa bölünür və partiyanın əksəriyyəti hökumətlə əlbir olur. Alman İmperiyası ordularının 18 aydır Parisdən 90 km aralıda olduğunu və yeni fəthlər xəyalında alman xalqı tərəfindən dəstəkləndiyini bilərək, işğallardan mənfəət götürməməsi üçün heç bir səbəb görmür. O inanır ki, o, sülh şərtlərini diktə edə bilər. Bu da ona yeni silahlanmalar üçün milyardlarla kompensasiyadan istifadə etməyə imkan verəcək ki, lazım bildiyi vaxt Fransaya hücum etsin, onun müstəmləkələrini, eləcə də digər əyalətlərini əlindən alsın və artıq onun müqavimətindən qorxmağa ehtiyac qalmasın.
Hazırda sülhdən danışmaq Almaniya kansleri Bülovun və onun əlaltılarının əlinə oynamaq deməkdir. Biz öz tərəfimizdən bəzi yoldaşlarımızın Almaniyanın taleyini yönləndirənlərin sülhsevər mövqeləri ilə bağlı illüziyalarını bölüşməkdən qəti şəkildə imtina edirik. Biz təhlükənin üzünə dik baxmağa və onun qarşısını almaq üçün nə edilə biləcəyini araşdırmağa üstünlük veririk. Bu təhlükəni görməməzliyə vurmaq təhlükəni daha da artırmaq olardı.
Ən dərin şüurumuzda alman təcavüzü təkcə bizim qurtuluş ümidlərimizə deyil, bütün insan təkamülünə qarşı həyata keçirilən bir təhlükə idi. Buna görə də biz, anarxistlər, biz, antimilitaristlər, biz, müharibə düşmənləri, biz, sülhün və xalqların qardaşlığının ehtiraslı partizanları, müqavimətin tərəfinə keçdik və öz taleyimizi əhalinin taleyindən ayırmağı lazım bilmədik. Bu xalqın öz müdafiəsini öz əlinə almasına üstünlük verdiyimizi deməyə ehtiyac yoxdur. Lakin, bu qeyri-mümkün olduğundan, biz sadəcə dəyişdirilə bilinməyənə dözməli olduq. Əgər başa düşməkdə çətinlik çəkənlər varsa – biz inanırıq ki, əgər alman əhalisi daha sağlam ədalət və hüquq anlayışlarına qayıtmasa, nəhayət, pangermanist siyasi hökmranlıq hədəfləri üçün alət kimi xidmət etməkdən əl çəkməzsə, sülhdən söhbət gedə bilməz. Şübhəsiz ki, müharibəyə, qətllərə baxmayaraq, biz beynəlmiləlçi olduğumuzu, xalqların birliyini, sərhədlərin yox olmasını istədiyimizi unutmuruq. Və xalqların, o cümlədən alman xalqı ilə barışmaq istədiyimiz üçün bütün azadlıq ümidlərimizin məhvini təmsil edən təcavüzkara müqavimət göstərməli olduğumuza inanırıq.
45 il ərzində Avropanı nəhəng bir kazarmaya çevirən, öz şərtlərini diktə edə bilən tərəflə sülhdən danışmaq, edilə bilinəcək ən fəlakətli səhv olardı. Onun planlarına müqavimət göstərmək və məğlub etmək sağlam alman əhalisinə dəstək olmaq və ona bu qüvvədən qurtulmaq üçün vasitələr vermək deməkdir. Qoy alman yoldaşlarımız başa düşsünlər ki, bu, hər iki tərəf üçün faydalı olan yeganə nəticədir və biz onlarla əməkdaşlığa hazırıq.
Manifest 15 nəfər anarxist aktivist və mütəfəkkir tərəfindən imzalandı. Lakin onlardan biri yaşayış yerindən əlavə ölkəni də yazdığı üçün həmin yer adı – Hüseyin Dey – 16-cı şəxs kimi səhv başa düşüldü. İmzalar:
- Christian Cornelissen (Fransa/Niderland)
- Henri Fuss (Belçika)
- Jean Grave (Fransa)
- Jacques Guérin (Fransa)
- Pyotr Kropotkin (Rusiya)
- Charles Ange Laisant (Fransa)
- François Le Lève (Fransa)
- Charles Malato (Fransa)
- Jules Moineau (Belçika)
- Antoine Orfila (Hussein Dey, Əlcəzair)
- Mark Pierrot (Fransa)
- Paul Reclus (Fransa)
- Ph. Richard (Əlcəzair)
- Ishikawa Sanshirō (Yaponiya)
- Varlam Çerkezov (Gürcüstan/Rusiya)
Maraqlıdır ki, nə Grave nə də Kropotkin Almaniyaya qarşı döyüşlərdə iştirak etməmişdilər və qocaldıqlarını səbəb göstərirdilər. Manifest La Bataille syndicaliste (1911-1915) jurnalında yayımlanmışdı. Marksistlər bu jurnalın Fransa dövləti tərəfindən maliyyələşdirildiyini iddia edirdilər. Manifestə sonradan yüzlərlə anarxist qoşulsa da müharibəyə qarşı olan başqa bir qrup bu bəyanatı anarxist prinsiplərə xəyanət kimi gördülər. Onların bəyanatının tərcüməsini də yerləşdirirəm:
Tarixdə qeydə alınmış ən dəhşətli bəlanın Avropanın üzərinə düşməsindən 2 ilə yaxındır ki, onun inkişafına mane olmaq üçün heç bir təsirli tədbir görülmür. Keçmişin bəyanatlarını unudaraq, ən qabaqcıl partiyaların rəhbərlərinin əksəriyyəti, o cümlədən fəhlə təşkilatlarının rəhbərlərinin əksəriyyəti, bəziləri qorxaqlıqdan, bəziləri inamsızlıqdan, bəziləri isə hələ də şəxsi mənafeyindən irəli gələn səbəblərdən hər bir müharibədə olan xalqda olan, keçdiyimiz dövrün vəziyyətini və mahiyyətini izah etmək üçün kifayət qədər intensivliklə inkişaf edən vətənpərvərlik, militarist və müharibə təbliğatına qapılmağa imkan tapdılar.
O ki qaldı xalq kütləsinə – təfəkkürünü məktəb, kilsə, ordu, mətbuat formalaşdıran, yəni cahil və inanclı, təşəbbüsdən məhrum, itaətə öyrəşmiş və iradədən məhrum olmuş insanlar – məmurlarından tutmuş həmkarlar ittifaqı katibinə qədər ağalarının, yuxarıdan və aşağıdan sıxışdıran çobanların təzyiqi altında ən pis işlərlə barışdılar, üsyan etmədən, könüllü şəkildə qəssabxanaya getdilər və edam postundakı ölüm təhlükəsindənsə döyüş meydanındakı ölüm təhlükəsini seçdilər.
Bununla belə, elə ilk günlərdən, hətta müharibə elan olunmazdan əvvəl – bir neçə cüzi sayıla biləcək istisnalar olmaqla – döyüşən və ya bitərəf bütün ölkələrin anarxistləri açıq şəkildə müharibəyə qarşı oldular. Elə əvvəldən bizim bəzi qəhrəmanlarımız, sonradan tanıyacağımız şəhidlərimiz müharibədə iştirak etməkdənsə, güllələnməyə üstünlük verdilər; digərləri isə imperialist və ya respublikaçı zindanlarda etiraz edib xalqın ruhunu oyatmağa cəhd etdikləri cinayətə görə kəffarə verdilər.
1914-cü ilin axırlarında anarxistlər dünyanın hər yerindən gələn yoldaşların dəstəyini alan və orqanlarımızın – hələ də mövcud olduqları ölkələrdə – yayımladığı bir manifest təqdim etdilər. Bu manifest göstərdi ki, indiki faciənin məsuliyyəti istisnasız olaraq hakimiyyətdə olan qüvvələrin və onların əlaltıları olan iri kapitalistlərin üzərinə düşür. Kapitalist təşkilatı və cəmiyyətin avtoritar bazası istənilən müharibənin həlledici səbəbləridir. Bu manifest bir neçə “müharibəçi anarxistin” yaratdığı qeyri-müəyyənliyi cavablamağa gəlib. Həmin anarxistlər sayca az olsalar da səsləri gur çıxır, çünki dövlət – onların dünənki, bizim isə əbədi düşmənimiz olan dövlət – təkcə onlara azad ifadə hüququ verib.
Aylar keçdi, il yarım keçdi və bu dönüklər dinc şəkildə, səngərdən uzaqda, axmaq və iyrənc qətliamı qızışdırmağa davam etdilər. Elə ki keçən ay sülh tərəfdarı hərəkat formalaşmağa başladı, bu vaxt onların ən bədnamları hakimiyyətdəkilərə müharibəni bitirmək üçün təzyiq edənlərə qarşı gurultulu etiraz etməyə qərar verdilər. İstəkləri o idi ki, anarxistlərin müharibə ideyasına və faktına qoşulduğuna inanmaq və inandırmaq mümkün olsun.
[…] Bizim istədiyimiz, mahiyyətcə istədiyimiz şey, onların dünya anarxist hərəkatını və anarxist fəlsəfəni öz zəif neo-dövlətçi fərziyyələrinin orbitinə daxil etmək cəhdinə etiraz etməkdir. […]
Anarxistlərin liderləri yoxdur. Bundan əlavə, həmçinin onu demək istəyirik ki, 16 nəfər imza verən adam azlıqdadır və onların bu dəstəyi bizim doktrinamızla daban-dabana ziddiyyət təşkil edir.
Bu bəyanatı cümlə-cümlə təfərrüatlı şəkildə izah etmək, onun hər bir iddiasını təhlil etmək və tənqid etmək yeri bura deyil. Üstəlik, manifest onsuz da məşhurdur. Orada nə yazılıb? İki ilə yaxındır ki, fahişə mətbuatında oxuduğumuz bütün millətçi cəfəngiyyatları, bir vaxtlar məsxərəyə qoyduqları bütün vətənpərvər sadəlövhlüklər, hökumətlərin insanlara laylay kimi oxuduğu bütün xarici siyasət klişeləri. Burada onlar indi ancaq öz düşmənlərində kəşf etdikləri bir imperializmi pisləyirlər. Sanki bunlarda nazirliklərin, kanslerlərin, baş qərargahların sirri varmış kimi təzminat rəqəmləri ilə hoqqabazlıq edir, hərbi qüvvələrə qiymət verir, xalqların öz müqəddəratını təyin və milliyyət prinsipi ilə özləri üçün dünya xəritəsində vətənlər düzəldilər. Sonra sülhdən danışmağı təhlükəli hesab edərək, deyirlər ki, nə qədər ki, – ənənəvi ifadəni işlətsək – Prussiya militarizmini əzməmişik, təhlükənin üzünə mərdcəsinə baxmağa qərar vermişik amma güllələrdən uzaqda. Onların bəyannaməsində ifadə olunan fikirləri sintetik olaraq nəzərdən keçirsək, görərik ki, orada dəstəklənən tezis ilə hər bir müharibədə olan dövlətlərin rəhbərliklərinin, Müqəddəs Birliyin* tezisləri arasında fərq yoxdur. Bu tövbə edən anarxistlər də əldə etdikləri məşhur azadlıqların müdafiəsi üçün Müqəddəs Birliyə daxil olublar və guya müdafiə etdikləri xalqın bu qondarma azadlığını qorumaq üçün fərdin sui-qəsdçi olması və dövlətin adından və xeyrinə öldürülməsindən başqa bir yol tapmayıblar. Əslində bu bəyanat anarxistlərin məhsulu deyil. Bunu özünü tanımayan dövlətçilər yazıb. Və bu lüzumsuz opportunist işdə heç bir şey artıq bu keçmiş yoldaşları siyasətçilərdən, əxlaqçılardan və hökumət filosoflarından, həyatlarını onlara qarşı mübarizəyə həsr etdikləri adamlardan fərqləndirmir.
Bir dövlətlə, bir hökumətlə, onun mübarizəsində, qanlı zorakılıqdan məhrum olsa belə, başqa bir dövlətə, başqa bir hakimiyyətə qarşı, yalnız səthi fərqli olan iki köləlik üsulu arasında seçim etmək […] anarxist bir akt deyil. […] Bir anarxisti müxtəlif siyasi partiyalardan, müxtəlif fəlsəfi və ya sosioloji məktəblərə səpələnmiş digər sosial ünsürlərdən fərqləndirən yeganə şey dövlətin inkarıdır – bütün hökmranlıq alətlərinin toplusu, bütün tiraniyanın mərkəzi olan dövlət. Dövlət mahiyyəti etibarilə anarxizmin daima qələbəsi üçün mübarizə apardığı fərdin düşmənidir. O fərd ki, dəyəri – gəlin unutmayaq – sərhədin hər iki tərəfindəki qanun-qayda tərəfdarları sayəsində çox ucuzlaşdırılıb. Bəyannaməni imzalayanlar könüllü olaraq ona qoşulmaqla, eyni zamanda, anarxizmdən əl çəkmiş oldular.
Uzun müddət planlaşdırılan və dövlət və kapitalizm adlanan iyrəncliklərin ən yüksək təzahürü olan bu müharibənin həqiqətini dəyişmədiyi əsl anarxizm yolunda qalan bizlər öz ideyalarını, ideyalarımızı tərk etmiş bu yoldaşlardan elə bir şəraitdə ayrılmaq istəyirdik ki, səsimiz həmişəkindən daha qətiyyətlə və gur çıxsın.
İctimai sərvətin istehsalçıları, fiziki və zehni əmək proletarları, azad düşüncəli insanlar, biz faktiki və iradəmizlə vətənsizik. Bundan əlavə, vətən əslində dövlətin poetik adıdır. Müdafiə etmək üçün heç bir şeyimiz olmadığından – hətta dövlətin bizə verə bilmədiyi əldə edilmiş azadlıqlardan da – biz hücum və müdafiə müharibələri arasındakı ikiüzlü fərqi rədd edirik. Biz yalnız hökumətlər arasında, kapitalistlər arasında, təbəələrinin həyatı, ağrıları və səfaləti bahasına aparılan müharibələr haqqında bilirik. İndiki müharibə bunun bariz nümunəsidir. Nə qədər ki, xalq libertar və kommunist cəmiyyətin qurmaq istəmir, sülh yalnız növbəti müharibəyə, hakimiyyət və mülkiyyət prinsiplərində hakimiyyətdə olan insanlar arasında müharibəyə hazırlıq üçün istifadə edilən barışıq olacaq. Müharibəyə son qoymağın, hər cür müharibənin qarşısını almağın yeganə yolu inqilabdır, sosial müharibədir ki, biz anarxistlərin canını verə biləcəyimiz yeganə məqsəddir. Bəyannaməsinin sonunda on altının deyə bilmədiklərini isə biz qışqırıq: Yaşasın Anarxiya!
London Beynəlxalq Anarxist Qrupu (aprel 1916)
*Union Sacrée – I Dünya Müharibəsi zamanı dövlətə qarşı etiraz aksiyası keçirməmək və tətillər etməmək barədə müqavilə imzalamış solçu təşkilatların ittifaqı
Bütün bəyanatları tərcümə etmək fikrində deyiləm. Bundan sonra sadəcə maraqlı sitatları saxlamaqla davam edəcəyəm. Amma bu iki bəyanatda Qarabağ müharibəsi zamanı olan müzakirələrin prototiplərini görmək olar. “Xarici siyasətin reallıqları”ndan danışan bir qrup şəxs iqtidara qarşı olduqlarını desələr belə müharibəyə dəstək verir, çünki haqlı tərəfdə olduğunu düşünür – “Müdafiə müharibəsi” bellum justum (ədalətli müharibə) doktrinasının bir hissəsidir. Bir qrup şəxs isə bütün müharibələrin eyni olduğunu, hər iki tərəfin haqsız olduğunu deyir – çünki nəticədə qalib olan yenə hansısa dövlət olacaq. Lakin müharibəni dəstəkləyən şəxslərin arasında Pyotr Kropotkin kimi bir nəhəngin olması müzakirələri daha da şiddətləndirdi.
Müzakirəyə qoşulanların arasında 12 fevral 1915-ci ildə başqa bir bəyanata imza atan Emma Qoldman və Erriko Malatesta da var idi:
Sivilizasiya? Hazırda onu kim təmsil edir? Hər hansı bir üsyan arzusunu boğan nəhəng və güclü militarizmi ilə Alman dövlətimi? Yeganə inandırma vasitəsi qırmanc, dar ağacı və Sibir olan Rusiya dövlətidirmi? Biribi* ilə, Tonkin, Madaqaskar və Mərakeşin qanlı fəthləri, qaradərililəri məcburi şəkildə ordusuna cəlb edən Fransa dövlətidirmi? İllərdir yalnız müharibənin əleyhinə danışıb, yazmaqda günahkar olanları həbsxanalarında saxlayan Fransadırmı? Nəhəng müstəmləkə imperiyasının əhalisini istismar edən, parçalayan, ac saxlayan və sıxışdıran İngiltərədirmi? Xeyr. Müharibə edən dövlətlərin heç birinin özünümüdafiə vəziyyətində iddia etmək hüququ olmadığı kimi, sivilizasiyaya iddia etmək hüququ da yoxdur.
Həqiqət budur ki, hazırda Avropanın düzənliklərini qana boyayan müharibələrin səbəbi, ondan əvvəlki bütün müharibələr kimi, yalnız siyasi imtiyaz forması olan dövlətin mövcudluğudur. Dövlət hərbi gücdən yaranmışdır; hərbi gücdən istifadə etməklə inkişaf etmişdir; və hər şeyə qadirliyini qorumaq üçün məntiqi olaraq hələ də hərbi gücə arxalanmalıdır. Hansı formada olursa olsun, dövlət yalnız imtiyazlı azlığın xeyrinə təşkil edilmiş zülmdür. Mövcud qarşıdurma bunu parlaq şəkildə göstərir: dövlətin bütün formaları indiki müharibədə iştirak edir: Rusiya ilə mütləqiyyətçilik, Almaniya ilə parlamentarizmlə qarışmış mütləqiyyətçilik, Avstriya ilə çox fərqli irqlərdən olan xalqları idarə edən dövlət, İngiltərə ilə konstitusiyalı demokratik rejim, və Fransa ilə demokratik respublika rejimi.
*Biribi – Fransız ordusunda cəza olaraq Əlcəzairə göndərilmək
Belə bir bəyanatı yazmaq ömürlərini bir ideala həsr etmiş və Kropotkin kimi bir nəhəngdən ilhamlanmış anarxistlər üçün çox çətin idi. Emma Qoldman daha sonra xatiratında yazırdı:
Biz Pyotr [Kropotkinin] mövqeyini rədd etmək qərarına gəldik və xoşbəxtlikdən, bu məsələdə tək deyildik. Bir çoxları bizim kimi hiss etdilər, uzun müddətdir ki, bizim ilham mənbəyimiz olan insana qarşı çıxmaq bizi kədərləndirirdi. […] Doğrusu, biz müharibə sərxoşu milyonlarla müqayisədə bir ovuc idik, lakin biz Beynəlxalq Büromuzun dərc etdiyi manifesti bütün dünyaya yaymağa müvəffəq olduq və militarizmin təbiətini ifşa etmək üçün enerjimizi artırdıq.
Həyatımı yaşamaq, səh. 654-656
Erriko Malatesta öz yazdığı ayrıca məqalədə əslində Kropotkinin məqsədinin səmimi olduğunu, yaxşı istəklə yazdığını qeyd edirdi. Malatesta həmin məqaləsində dövlətin tərifini belə verirdi:
Biz hesab edirik ki, dövlət yaxşılıq etməkdən acizdir. Beynəlxalq aləmdə, eləcə də fərdi münasibətlərdə o, yalnız özünü təcavüzkarlığa qarşı ancaq təcavüzkarlıq ilə mübarizə apara bilər; o, bir cinayətin qarşısını ancaq daha böyük cinayət törətməklə ala bilər.
Maletesta məqalədə “qələbə qazanandan sonra başqa cür olacaq” kimi fikirləşənlərə də cavab verir:
Alman ordusunun məğlubiyyəti nə qədər böyük olsa da, – əgər həqiqətən də məğlub ediləcəksə, – alman vətənpərvərlərinin revanşizminin qarşısını almaq heç vaxt mümkün olmayacaq; və digər ölkələrin vətənpərvərləri də, çox məntiqli olaraq, onların nöqteyi-nəzərindən, ani hücuma qurban olmamaq üçün daim müharibəyə hazır olmaq istəyəcəklər. Bu o deməkdir ki, Prussiya militarizmi bütün ölkələrdə daimi və nizamlı bir quruma çevriləcəkdir.
Tarix Malatestanın haqlı olduğunu göstərdi. Belə ki, Almaniyanın məğlubiyyəti ölkədə revanşist bir şəxsin tiranlığına gətirdi – Hitlerin. Malatesta məqalədə “birinci onlar dayansın, militarizmlərini sonra biz də dayanarıq” deyənlərə də cavab verərək soruşur ki, almanlar dayansa ingilisləri və fransızları dayandırmaq üçün nə qarantiya var?
Biz həmişə başqalarının başlamasını gözləməliyikmi?
Kropotkin həqiqətən də anarxizmini öz millətçiliyini gizlətmək üçünmü istifadə edirdi? İngilis tədqiqatçı James Joll belə deyir:
O, Bakuninin almanları sevməməsini və onun rus xalqının fitri fəzilətlərinə olan populist inamını bölüşür və 1870-ci ildə Bakuninin inandığı kimi inanırdı ki, almanların qələbəsi onun nifrətini davam etdirdiyi hərbi təbiətli, nizam-intizamlı dövlətin güclənməsi deməkdir.
Hətta Trotski belə Kropotkini ikiüzlülükdə günahlandırırdı:
Bu dövlət düşməni Antantanı dəstəkləyir və əgər o, Rusiyadakı ikili hakimiyyəti pislədisə belə, bunu anarxiya adına deyil, burjuaziyanın vahid hakimiyyəti adına etmişdi.
Həqiqətən də bolşeviklər düşünürdü ki, Rusiyadakı mütləqiyyətçi rejimi ancaq müharibədə məğlubiyyət devirə bilər. Trotski, Stalin və Lenin Kropotkinin “warmonger” duruşundan anarxizmə qarşı təbliğat aparmaq üçün məharətlə istifadə etdilər. Lenin Rusların milli qüruru məqaləsində Kropotkini “opportunist və onurğasız şovinist” adlandıracaq qədər irəli getmişdi. Stalin Krasnoyarskda sürgündə olanda Kropotkinin məqalələrini oxumuş və Lenində məktubunda yazmışdı:
Bu yaxınlarda Kropotkinin məqalələrini oxudum – qoca axmaq axır ki, ağlını tamamilə itirib.
Kropotkin isə bu mövzuda özünü müdafiə etməyə davam edirdi. İsveç Sosial Demokrat Partiyasının üzvü, professor Gustav Steffenə göndərdiyi məktubunda belə deyirdi:
“Bəs Rusiyanın təhlükəsi haqqında nə deyirsən?” – yəqin ki, oxucularım soruşacaq. Bu suala, yəqin ki, hər bir ciddi adam belə cavab verəcək ki, sizi böyük, çox böyük təhlükə təhdid edəndə ilk iş bu təhlükə ilə mübarizə aparmaq, sonra isə növbəti addımı atmaqdır. Belçika və Fransanın böyük bir hissəsi Almaniya tərəfindən fəth edilir və bütün Avropa sivilizasiyası onun dəmir yumruğu ilə təhdid edilir. Gəlin əvvəlcə bu təhlükənin öhdəsindən gələk.
[…]
Rusiyanı daxildən tanıyan bizə gəlincə, əminik ki, ruslar heç vaxt Almaniyanın aqressiv, döyüşkən xalqına çevrilə bilməyəcəklər. Bunu nəinki rusların bütün tarixi göstərir, həm də Rusiyanın çox yaxın gələcəkdə çevriləcəyi federasiya ilə belə döyüşkən ruh tamamilə uyğunsuz olardı.
Kropotkini bəlkə də anarxizm xaini, “warmonger” və s. adlandırmaq üçün o dövr ideoloqlarının əlində kifayət qədər səbəb var idi. Amma onu da danmaq olmaz ki, o müharibənin gələcəyini təxmin etmişdi. Kropotkin məktubunda iddia edirdi ki, qələbədən sonra rus xalqı avtokratiyanın davam etməsinə imkan verməyəcək. Bu mənim yadıma istər-istəməz “qalib xalq haqqını tələb edəcək” deyən bloqqerləri xatırlatdı. Kropotkin pasifistləri də tənqid edirdi:
İndiki müharibə, şübhəsiz ki, bütün xalqlar üçün böyük dərs olacaq. Bu onlara öyrədəcək ki, hazırda müharibənin qarşısını pasifist xəyallar və müharibənin ölüm-itimdən ibarət olması ilə bağlı cürbəcür cəfəngiyyatla aparmaq olmaz. Gələcəkdə də bu mümkün olmayacaq. İndiyə qədər aparılan bu cür antimilitarist təbliğatla da mübarizə aparmaq olmaz. Bundan daha dərin bir şey tələb olunur.
İngilis anarxist Thomas Keell – Freedom qəzetinin redaktoru – Kropotkinlə görüşmək üçün onun evinə gedəndə bir anarxistin evində görməyi gözləmədiyi bir şeylə qarşılaşmışdı – üstündə Antanta dövlətlərinin bayraqları asılmış buxarı. Kropotkin Tomasa Almaniya dövlətindən savayı alman xalqının da günahkar olduğunu – çünki bilə-bilə dövləti dəstəkləyirdilər – düşünürdü, Rusiyanı müzakirə etməkdən imtina edir və hamını heç nə bilməməkdə ittiham edirdi. Nəticədə Kropotkin bir daha Freedom qəzetinə yazmadı və anarxist icma ilə əlaqələrini kəsdi. Kropotkin, müasir ibarə ilə desək “cancel edilmişdi”. Bütün dəstəyini itirən Kropotkin fevral inqilabından Rusiyaya qayıtdı və orada da vəfat etdi.
Alman anarxistlərdən Erich Mühsam da bu dövrdə millətçiliyə qapılmışdı. Xatiratında belə yazırdı:
Mən anarxist, anti-militarist, milli şüarların düşməni, anti-patriot və silahlanma yarışının barışmaz tənqidçisi olduğum halda, özümü necəsə ümumi sərxoşluqda, qəzəbli bir ehtirasda yandığımın fərqinə vardım. […] Yəqin ki, həyatımın sonuna qədər ideallarıma xəyanət etməyin günahını daşımalıyam. […] Rahatlıqla razılaşan və “biz şeyi dəyişdirə bilmərik” deyənlər insan ləyaqətini və öz ürəklərinin və beyinlərinin bütün hədiyyələrini utancla ləkələyirlər. Çünki onlar süni təsisatları və hökumətləri devirmək və onları yeniləri ilə əvəz etmək imkanlarından heç bir mübarizə aparmadan imtina edirlər.
16lar manifestinə imza atan maraqlı şəxsiyyətlərdən biri də Varlam Çerkezişvili idi. Varlam Kropotkinin anarxizminə xalqlara öz müqəddəratını təyin haqqını müdafiə etdiyi üçün maraq salmışdı. Varlam və Kropotkinə qarşı gələn bir başqa gürcü anarxist isə Georgi Qoqelia idi. 1916-cı ildə Aleksandr Ge ilə birgə yazdığı bəyanatda Qoqelia onları “anarxo-patriotlar” adlandırır və sərt suallar verirdi: Əgər Almaniyanın Belçika torpağına olan iştahı müharibəyə səbəb olubsa, bəs İngiltərə də öz dəniz üstünlüyünü saxlamaqda israr etmirdimi? Yeni imperiya üçün doymaq bilməyən axtarışda olan Fransanın günahı yox idimi? Bəs Rusiyanın Osmanlının boğazları üçün əbədi arzusu haqqında nə demək olardı?
Maraqlıdır ki, Qoqelia həmçinin Rusiyanı Qafqazda ermənilərin əli ilə gürcüləri məhv etməkdə günahlandırırdı: “Ermənistan Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra. […] Çar Rusiyasının uzun müddət səylə tətbiq etdiyi xalqların süni şəkildə qarışmasını gücləndirən ermənilərin Gürcüstana, sənaye mərkəzinə böyük mühacirəti başlandı. […] “Xalqları azad edənin” əli ilə gürcülər yəhudilərin bədbəxt taleyi – öz ərazilərinin itirilməsini gözləyirlər.”
Qoqelia və Çerkezişvilidən danışmağım əbəs deyil, Kropotkinin ardıcılları olaraq özlərini anarxist kimi təqdim edən bu iki şəxsdə də – Bakunin kimi – millətçilik elementləri olduğunu göstərmək istəyirəm. Düzdür, mən Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbəsini istəyən anarxist görməmişəm amma bu tarixi etüdün istər “warmonger/novarçı” diskursu kontekstində, istərsə də Rusiya-Ukrayna müharibəsi kontekstində maraqlı olduğunu düşünürəm. Kropotkinin fikirləri müharibə zamanı birdən dövlətçi olan amma əvvəllər ermənilərlə dialoq tədbirlərində iştirak etmiş şəxslərin dedikləri ilə səsləşir. Malatestanın ideoloji doqmatizmi də nə olursa-olsun dövlətin etdiyi hər şeyə qarşı olan novarçıların tvitlərinə bənzəyit. Tvitləri deyirəm, çünki İlkinlə razıyam – onlar ancaq tvit atırdılar. Kropotkin bir rus millətçisi kimi, qalib rus xalqının avtorizmlə daha barışmayacağını düşünürdü. Təəssüf ki, yanıldı – istər SSRİ, istərsə də müasir Rusiyanın aqressivliyi göz önündədir.
Bununla bərabər Kropotkinin ortaya qoyduğu sual hələ də öz aktuallığını qoruyur – müharibənin ölüm-itimdən ibarət olması bağlı pasifist çıxışlar nə qədər təsir yükü daşıyır? Qarabağ müharibəsi zamanı olan bu tutum siravi azərbaycanlının dünyagörüşünə necə təsir etdi?
Malatestanın revanşizm haqda qoyduğu sual da eyni dərəcədə aktualdır – əgər müharibənin hədəfi qarşı tərəfi tamamilə çökdürməkdirsə, düşmənin yeni revanşizmə qapılıb daha da güclənməsinin qarşısını nə alır? Əgər bu qarşısı alınmazdırsa, gərək qalib tərəf həmişə özünü müharibəyə hazır saxlasın. Bunun məntiqi sonu ancaq soyqırımı ola bilər – iki tərəfdən biri məhv olmalıdır ki, artıq “təhlükə” qalmasın. Malatesta Kropotkinin manifestini buna görə təhlükəli sayırdı – o ancaq Almaniyanı ittiham edirdi.
Bu məqalənin əsas məqsədi paralel nüanslara diqqət çəkmək, müharibə əleyhdarları və müharibə tərəfdarlarının arqumentlərinin heç də yeni olmadığını, hətta 100 il əvvəlki vəziyyətə nisbətən daha zəif olduğunu göstərmək idi.
Müəllif(lər)
Yazar, sosial media müşahidəçisi. BBC Azərbaycanca, Abzas.org, Kultura.az, Azadlıq Radiosu, OC Media və bir çox saytda yazıları mütəmadi olaraq yayımlanır. Rasional.org saytının təsisçisidir.