Dövlət və heyvan haqları

Heyvan haqlarından bəhs edərkən iki məsələni bir-birindən ayırmalıyıq. İlk olaraq bizi maraqlandıran suallar bunlardır ki, heyvanların hansı haqları var? Onlar əxlaqi baxımdan insanlarla eynidirmi, yoxsa insanlardan aşağı və ya yuxarıdadır? Biz əxlaqi baxımdan heyvanlara nəyi edə bilərik, nəyi edə bilmərik? Bu suallar etikanın predmetidir. Bizi maraqlandıran növbəti suallar isə belədir ki, dövlətin heyvanlara münasibəti nə olmalıdır? Heyvanların haqlarını qorumaq dövlətin borcudurmu? Bu suallar siyasi fəlsəfənin predmetidir. Belə ki, siyasi fəlsəfə özü etikanın tərkibinə daxildir və etika ilə müqayisədə daha dar sahədir. Etikanın ümumi sualı yaxşı və pis nədir? olduğu halda siyasi fəlsəfə siyasi olan şeylərlə maraqlanır, buna görə də sadəlik xatirinə gəlin siyasi fəlsəfəyə etikanın dövlət-vətəndaş münasibətləri ilə maraqlanan sahəsi deyək. Etikanın sahəsi olan birinci növ suallara verəcəyimiz cavab ilə siyasi fəlsəfənin araşdırdığı ikinci növ suallara verəcəyimiz cavab bir-birindən mütləq şəkildə asılı deyil. Məsələn, heyvanların haqlarının olduğunu güman edərək dövlətin bu haqları qorumaq öhdəliyinin olmadığını iddia etmək mümkündür və mən indi bunu iddia edəcəm.* İddiamı iki istiqamətdən müdafiə edəcəm. Birincisi deontoloji iddiadır: heyvan haqlarını tətbiq etmək dövlətin səlahiyyətini aşmasıdır; ikincisi isə teleoloji iddiadır: dövlətin heyvan haqlarını ardıcıl şəkildə tətbiq etməsi olduqca çətindir və heyvan haqları ardıcıl şəkildə tətbiq edilsə həyatımız iflic olar.

Elə şeylər var ki, onlar etik olaraq yaxşıdır amma dövlətin o işi görməsinə icazə verilmir. Həmçinin elə şeylər də var ki, onlar etik olaraq pisdir amma dövlətin onu etməsinə icazə verilir. Məsələn, evlənmək və ya partnyorunla birgə yaşamaq yaxşı şeydir, lakin dövlət insanları buna məcbur edə bilməz. Yaxud da başqa insanı 12-18 ay azadlıqdan məhrum edib ondan öz canını təhlükəyə atmasını istəmək pis şeydir amma dövlətə əsgərlik adı altında bunu etməyə icazə verilir. Bu baxımdan da dövlətin hansısa bir sahəyə müdaxiləsinin nəticələrini müzakirə etmək əhəmiyyətli olsa da, müdaxilənin legitimliyini öyrənmək üçün əvvəlcə soruşmalıyıq ki, bu sahə dövlətin səlahiyyətləri çərçivəsindədirmi? Məsələn, heyvan haqlarının olduğunu güman etsək, dövlət heyvan haqlarını tətbiq etməlidirmi sualı siyasi fəlsəfənin predmetinə çevrilir. Bu yazıda heyvanların haqlarının olduğu gümanına əsaslanaraq deontoloji iddiamı libertarian, teleoloji iddiamı isə praktiki nöqteyi-nəzərdən irəli sürəcəm. Lakin məhz heyvan haqları məsələsində deontoloji iddia ilə təkcə libertarianları yox, digər ideologiyaların təmsilçilərini də inandırmağı ümid edirəm çünki bütün ideologiyalar razılaşır ki, dövlət ucdantutma hər sahəyə müdaxilə edə bilməz, onun müdaxiləsinin legitim olduğu sahələr məhduddur. Məsələn, dövlət insanları evlənməyə məcbur edə bilməz – ona görə yox ki, həmin adamlar evlənsələr xoşbəxt olmayacaqlar; ona görə  ki, fərdin evləndiyi adamı seçməsi prosesində dövlətin rolu olmamalıdır, yəni dövlətin həmin prosesə müdaxiləsi illegitimdir – nəticənin nə olmasının bura dəxli yoxdur. Müxtəlif ideologiyalar dövlətin legitim sahəsinin sərhədləri ilə bağlı razılaşmasalar da hamı başa düşür ki, dövlət hər sahəyə müdaxilə edə bilməz. Deontoloji iddia ilə ümid edirəm çoxlarını inandıra biləcəm ki, dövlətin legitim müdaxilə sahəsi heyvan haqlarını əhatə etməməlidir. Həmçinin, teleoloji iddia ilə hər kəsi inandırmağa çalışacam ki, heyvan haqları məsələsinə dövləti cəlb etsək həyatımız iflic olacaq.

Eyni zamanda, bütün ideologiyalar dövlət deyiləndə minimim nəyin nəzərdə tutulduğu məsələsində də həmfikirdirlər. Dövlətin tarixi və nəzəri əsaslandırılması onun anarxiyanın qarşısını almaq üçün alət olmasıdır. İddia edilir ki, dövlət – yəni müəyyən bir ərazidə legitim zorakılığın özünə məxsus olduğunu iddia edən bir qurum olmasa insanlar bir-birini öldürər, talayar və hər kəs hər an öldürülmək, malına və canına təcavüz edilmək qorxusu ilə yaşayar. Bu iddiaya görə dövlət ona görə var ki, əmniyyəti – yəni insanların canını və mülkünü qoruyub haqq pozuntularını sülh yolu ilə (ədliyyə) həll etsin. Başqa sözlə desək, dövlətin ordusu olmalıdır ki, özünün ərazisi hesab etdiyi yerdə insanları xarici hücumlardan qorusun; dövlətin polisi olmalıdır ki, asayişi təmin etsin və qaydalara riayət edən vətəndaşları qaydaları pozanlardan qorusun; nəhayət dövlətin məhkəmələri, yəni ədliyyə sistemi olmalıdır ki, yaranan problemləri, haqq pozuntularını əvvəlcədən müəyyən edilmiş prosedurlar vasitəsilə sülh yolu ilə həll etsin. Bu, minimal dövlət anlayışıdır. Libertarianlar belə dövlət istəyirlər və dövlətin orijinal səlahiyyətlərini aşmamasını müdafiə edirlər, digər siyasi ideologiyaların dəstəkçiləri isə bu fikirlə razılaşmayıb dövlətə yeni səlahiyyətlər verilməsini tələb edirlər. Amma hər kəs razılaşır ki, əmniyyəti təmin etməyən dövlət ümumiyyətlə dövlət deyil. Yəni bütün ideologiyalar libertarianların nəzərdə tutduğu dövlətin (polisi, ordusu və məhkəməsi olan qurum) minimal olduğunu və bu üç funksiyanı yerinə yetirə bilməyən qurumun dövlət olmadığını qəbul edir. Məsələn, təhsil və səhiyyə kimi sahələrə müdaxilə etməyən, həmin sahələrdə də azad bazarı dəstəkləyən dövlətə failed state (çökmüş dövlət) deyilmir, amma əmniyyəti təmin edə bilməyən dövlətə deyilir. Mən minimal dövləti dəstəkləyirəm amma sizin deontoloji iddiamı qəbul etməyiniz üçün minimal dövləti dəstəkləməyiniz şərt deyil.

Qayıdaq heyvan haqları məsələsinə. Dövlət insanlar üçün olduğundan onun insandan başqa hansısa bir canlının və ya cansız əşyanın haqlarını qorumaq kimi öhdəliyi yoxdur; hətta dövlət insandan başqa heç nəyin haqlarını qorumamalıdır çünki onun səlahiyyətləri buna imkan vermir. Bu baxımdan da dövlətin nəzərində heyvan da kitab, maşın, ev kimi insanın bir mülküdür. İnsan istəsə öz kitabını səliqəli saxlayar, istəsə cırar, istəsə atar; eləcə də insan istəsə öz heyvanını əzizləyər, istəsə azad edər, istəsə də öldürər. “Heyvan öldürmək əxlaqi cəhətdən doğrudurmu? İnsanın heyvanı tövlədə saxlamaq, onun südündən, yunundan istifadə etmək haqqı varmı? İnsanlar heyvanlarla necə davranmalıdır?” kimi suallar dediyim kimi etikanın predmetidir və onlara verilən cavablar “Dövlət heyvan haqlarını qorumalıdırmı? Dövlət heyvanlarla necə davranmalıdır?” kimi suallardan müstəqildir. Yəni, tutaq ki, siz veqan ola və insanların heyvan öldürməyə haqqının olmadığını iddia edə bilərsiniz və eyni zamanda da hesab edə bilərsiniz ki, dövlət heyvan haqlarını qorumamalı, onlarla bağlı heç nə etməməlidir. Başqa sözlə desək, bir veqan “heyvan öldürmək əxlaqsızlıqdır və [amma yox, məhz və] heyvan öldürən adamlara dövlət qarışmamalıdır” deyə bilər. Bu mövqedə heç bir ziddiyyət yoxdur çünki cümlənin birinci hissəsi etikanın, ikinci hissəsi isə siyasi fəlsəfənin predmetidir. Ona görə də veqan biri dövlətin heyvan haqlarını tətbiq etməsini istəyirsə, heyvanların haqlarının olduğunu göstərməklə yanaşı əlavə olaraq dövlətə bu səlahiyyəti yükləməsini də əsaslandırmalıdır.

Amma burada nəsə problem var? Heyvanla kitabın mülkiyyət olaraq statusunun eyni olması əks-intuitivdir. Birincisi heyvan ağrını hiss edir; kitab isə heç nə hiss etmir. Birinin ağrı hiss etməsi, digərinin isə etməməsi onların mülkiyyət olaraq statusuna təsir etmir? Etik olaraq təbii ki edir. Elə şeylər var ki, biz onu kitaba edə bilərik amma heyvana edə bilmərik. Məsələn, kitabı yandıra bilərik amma diri heyvanı yox. Lakin siyasi fəlsəfə üçün bu iki şeydən birinin ağrı hiss edə bilməsi, yaxud da canlı olması (insan istisna) onun mülkiyyət olaraq statusuna təsir etmir çünki siyasi fəlsəfə dövlət-vətəndaş münasibətləri ilə maraqlanır. Heyvan və kitab üzərindəki müıkiyyətin ikinci fərqi isə odur ki, heyvan üzərində insanın mülkiyyəti zorakılıq tətbiq edilərək yaradılır. Heyvanlar öz xoşuna gəlib bizim mülkümüz olmur, biz onlara qarşı zorakılıq tətbiq edərək onların özümüzün mülkinə çeviririk. Amma eyni şeyi kitab haqqında demək olmaz yəni biz kitaba qarşı zorakılıq tətbiq edə bilmərik çünki kitab canlı deyil. Etik nöqteyi-nəzərdən insanın istənilən canlıya qarşı zorakılıq tətbiq etməsi problemlidir (ona haqq qazandırıla bilər, amma zorakılq özlüyündə qəbuledilməzdir və əsaslandırma tələb edir). Lakin siyasi fəlsəfə dövlət-vətəndaş münasibətləri ilə maraqlandığından insanın heyvana qarşı etdiyi zorakılıq onun araşdırma sahəsi deyil. (Əgər biz qəbul etsək ki, dövlət heyvan haqlarını tətbiq etməlidir, onda insanın heyvana qarşı zorakılığı siyasi fəlsəfənin də maraq dairəsinə daxil olur; amma əvvəlcə dövlətin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsini əsaslandırmaq lazımdır.)

Beləliklə, dövlət heyvan haqlarını tətbiq etməməlidir çünki heyvan haqları dövlətin legitim müdaxilə sahəsi deyil. Dövlət öz fəaliyyətinə bir çərçivə qoymalıdır və müəyyən etməlidir nəyi qoruyacaq, nəyi yox. Bu qoyulacaq sərhəd istənilən halda ixtiyaridir və ən ağlabatan sərhəd insandır. Dövlət məhz insanları qorumalıdır. Biz heyvanlara qədər sərhəddi genişləndirsək, onun əhatə dairəsini müəyyən etmək müşkül məsələyə çevriləcək, həmçinin dövlətə həddindən artıq böyük səlahiyyətlər veriləcək. Məsələn, dövlət heyvan haqlarını tətbiq edərkən insanların azadlıqlarını kəskin şəkildə məhdudlaşdıracaq. Dövlətin səlahiyyətlərini bu qədər genişləndirmək, onun qorumalı olduğu şeylər siyahısına insandan başqa digər canlı və ya cansız şeyləri əlavə etmək ağlabatan deyil. Dövlət nə qədər kiçik olsa, o qədər yaxşıdır; hətta siz dövlətin təhsil və səhiyyə kimi məsələlərə müdaxiləsini tələb edən sosial dövlətçi olsanız belə, öz məqsədlərinizə çatmaq üçün dövlətin qorumalı olduğu şeyi insan ilə məhdudlaşdırmalı olduğunu iddia etməyiniz daha məqbuldur.

Amma kimsə iddia edə bilər ki, dövlətin orijinal səlahiyyətlərini aşıb ondan heyvan haqlarını da qorumasını tələb etmək lazımdır. Bunu iddia edən adam birinci növbədə səlahiyyətlərin aşılmasını və ya yeni səlahiyyətin dövlətə yüklənməsini əsaslandırmalıdır. İkincisi isə heyvanların haqları nələrdir, onlara nə etmək olmaz, hansı heyvanların haqları qorunmalıdır kimi suallara cavab verməlidir. Arqument xatirinə güman edək ki, birinci məsələ əsaslandırılıb. Onda gəlin ikinci məsələyə fokuslanaq. Məsələn, heyvanların öldürülməmək haqqı varmı? sualına yox cavabı verən adam aşağıda qaldırılmış suallara cavab verməli olacaq.

Biz dövlətdən heyvan haqlarını qorumasını tələb etsək, heç cür ardıcıl ola bilməyəcəyik, ya da məntiqi ardıcıllığı qorusaq bizim həyatımız iflic olacaq. Çox adam hesab edir ki, biz heyvanları öldürüb onların ətini yeyə bilərik. Belə adamlar “dövlət heyvan haqlarını qorumalıdır” deyəndə nəyi nəzərdə tutur? Onlar hesab edirlər ki, heyvanı dədə-baba qaydası ilə kəsib yemək olar amma heyvana işgəncə vermək olmaz. Bu mövqe ardıcıldırmı? Yox. Çünki heyvana işgəncə nə deməkdir ki? Heyvanın başını kəsib ətini yemək işgəncə deyilsə, onda nədir işgəncə? Tutaq ki, niyə heyvanın başını kəsib onu yemək olar amma qarnından bıçaqlayıb öldrərək yemək olmaz? Fərq nədir? Əgər fərq heyvanın ağrı hiss etməsidirsə yəni deyilirsə ki, “başını kəsəndə az ağrı hiss edir, qarnından bıçaqlayanda çox, onda məqbul ağrının limiti nə olmalıdır? Nəyə görə baş kəsib heyvana əziyyət vermək olar ki? Əgər ağrı pisdirsə, onun məqbulluq limitini kim və nə əsasında müəyyən edir? Və ağrı pisdirsə, niyə onun az olmasına icazə verilir? Məsələn, günahsız adamı öldürmək pisdir və dəxli yoxdur öldürdüyün adam az ağrı çəkir ya yox – pisdir, vəssalam. Niyə heyvan başı kəsəndə ağrı ilə bağlı eyni prinsipi bura da şamil etmirik? Bu suallar cavab gözləyir.

Eyni adamlar deyirlər ki, zəruridirsə heyvanı öldürmək olar amma kefimizdən heyvan öldürə bilmərik. İddia edirlər ki, heyvan kəsib yemək zərurətdir amma heyvanın ayaqlarını qırıb onun əzab çəkməsinə gülmək zərurət deyil. Bu iddianın problemi odur ki, heyvan əti yemək zərurət deyil. Biz heyvan əti yemədən də yaşaya bilərik və biz heyvan ətini məhz kefimizdən yeyirik. Heyvan əti yeyirik çünki dadı xoşumuza gəlir, ət yeməklərinə vərdiş etmişik, özümüzə əziyyət verib dietamızı dəyişdirmək istəmirik və s.. Heyvan əti yeməsək ölməyəcəyik, ən pis halda (bir müddətlik) həyat keyfiyyətimiz aşağı düşəcək. Biz meşədə azmış adam deyilik ki, acından ölməmək üçün ceyran ovlayıb yeyək. Nə zərurətindən danışırsız? Heyvanın ayaqlarını qırıb onun əzab çəkməsindən həzz alan adam bu əməli kefindən törədir; ət yeyən adam da əti kefindən yeyir. Hər ikisi öz əməlindən (əzaba tamaşa etmək və ət yemək) həzz alır, hər ikisi özünə əziyyət verib vərdişindən və ya xoşuna gələn bir şeydən imtina etmək istəmir. (Heyvanın əzabından həzz almağın qeyri-ənənəvi və ya qeyri-sağlam olmasının məsələnin mahiyyətinə dəxli yoxdur.)

Gördüyümüz kimi, heyvanın öldürülməsinə dövlətin qarışmamalı olduğunu iddia edən bir adam nə heyvana işgəncəyə qeyri-ixtiyari tərif verə, nə də zərurətə əsaslana bilər. Heyvanların öldürülməmək haqqı varmı? sualına mənfi cavab verən adam heyvan haqlarını ardıcıl şəkildə müdafiə edə bilməyəcək. Təxmini desək heyvanın başın kəsib yemək olar amma heyvana x, y, z etmək olmaz kimi absurd mövqeyə sahib olacaq.

Amma həmin suala veqanlar hə cavabı verə bilər. Bu cavabdan sonra isə onlar dəqiqləşdirməlidirlər ki, hansı heyvanlarda bu haqq var? Məsələn, qoyunu öldürmək olmazsa, ağcaqanadı, milçəyi və digər həşaratları da öldürmək olmaz? Və onları öldürdüyümüzə görə dövlət bizə hansı cəzanı verməlidir? Məsələn, milçək öldürən adamın cəzası nə olmalıdır? Əgər qoyunu, iti, pişiyi öldürmək cəzalandırılmalı amma milçəyi öldürmək cəzalandırılmamalıdırsa, bunun səbəbi nədir? Qeyri-insani heyvanların hansılarının öldürülməmək haqqı olmasını onlar necə müəyyən edirlər?

Yuxarıda dedim ki, dövlətin heyvan haqlarını qorumalı olduğunu əsaslandırıb dövlətin bütün heyvanların haqlarını qorumalı olduğunu ardıcıl şəkildə iddia etsək bizim həyatımız iflic olacaq.** Bu nə deməkdir? Tutaq ki, hipotetik veqanımız dedi ki, dövlət bütün heyvanların – həm filin, həm də milçəyin haqlarını qorumalıdır və istənilən heyvanın öldürülməsinə görə dövlət tərəfindən cəza tətbiq edilməlidir. Bu ardıcıl bir görüşdür. Amma tətbiq edilsə həyatımızı iflic edəcək. Təsəvvür edin milçək öldürürsüz deyə sizin məhkəmə qarşısına çıxardırlar, sizi mühakimə edirlər ki, milçəyi zərurətdən öldürdünüz ya yox. Yaxud da təyyarə uçuşları qadağan edilir çünki təyyarə quşları öldürə bilər (qadağan edilməsə də, təyyarə quşları öldürəndə pilot məhkəməyə çıxardılır və ona cəza verilir). Heyvan haqlarını qorumaq üçün maşın sürmək də qadağan edilməlidir. Məsələn, maşın sürəndə yoldan keçən heyvanların öldürülməsini, nəqliyyat yollarının salınmasına görə heyvanların həyatının çətinləşməsini və s. qoyuram bir kənara – maşınlar milyardlarla (bəli, milyard!) həşaratın ölümünə səbəb olur. Bir araşdırmaya görə ABŞ-da maşınlar hər il təxmini 32.5 trilyon həşarat öldürür. Həmin öldürülən həşaratların protokolunu tutmaq, hər birinə görə məhkəmə işi açmaq mümkün deyil. Və maşın sürürsənsə, mütləq həşarat öldürəcəksən, nə qədər diqqətli olmağının da bura faydası yoxdur. Yeganə çıxış yolu qalır – maşınları qadağan etmək. Meyvə-tərəvəzin yetişdirilməsi zamanı həşaratları öldürən dərmanlardan istifadə edilir. Heyvan haqlarını qorumaq üçün gərək məhsuldarlığı artıran həmin dərmanlardan da istifadə edilməsin. Bunun kimi n qədər misal vermək olar. Biz ardıcıl şəkildə heyvan haqlarını müdafiə edib dövlətin heyvanları qorumasını tələb etsək, həyatımız iflic olacaq.

Desəniz ki, biz heyvanları insanlar kimi müdafiə etməməliyik, yəni heyvan öldürmək daha böyük məqsədə xidmət edirsə, onda həmin heyvanı öldürmək olar, onda məsələ daha da qəlizləşir. Heyvanların dəyərini nəyin əsasında müəyyən edəcəksiz? Məsələn, bir itin həyatını xilas etmək üçün neçə həşarat öldürmək olar? (Ev itlərinə birə düşəndə itin tükünə dərman vururlar ki, birələr ölsün. Neçə birə bir itin həyatına bərabərdir?) Yaxud da heyvanların öldürülməsinə görə təkcə insanlar cəzalandırılmalıdır, yoxsa dövlət heyvanları da cəzalandırmalıdır? (Məsələn, zərurət olmadığı halda bir heyvan digərini öldürürsə, həmin heyvan cəzalandırılmalıdır?) Uzatmaq istəmirəm, problem ümid edirəm aydındır sizə: heyvan öldürmək olar amma baxır nəyə görə dediyiniz zaman hansı heyvanın daha dəyərli olması və sizin ölçü vahidiniz kimi məsələlər problemə çevrilir.

Dövlətin səlahiyyətlərini artırmamaq, ona azadlığımızı məhdudlaşdırmaq üçün daha geniş müdaxilə sahəsi yaratmamaq, həmçinin ardıcıllıq və həyatımızın iflic olmaması naminə deməliyik ki, dövlət heyvan haqları məsələsinə qarışmamalıdır. Heyvanların haqları nələrdir? kimi suallar olduqca əhəmiyyətlidir, lakin dövləti bu işə qarışdırmaq lazım deyil. Həm dövlətin səlahiyyətlərini aşmasını tələb etmək təhlükəlidir, həm də bunu tələb edəndə həmin səlahiyyətin sərhədlərini – hansı heyvanların qorunmalı olduğu problemi ilə qarşılaşırıq. Dövlət adətən hansı işə əl atsa həmin məsələni daha da pisləşdirir, heyvan haqlarının istisna olduğunu güman etməyimiz üçün hansısa bir səbəbimiz yoxdur. Heyvanların haqlarının olduğunu güman etsək, onları qorumağın ən yaxşı yolu müxtəlif birliklər və qeyri-hökumət təşkilatları vasitəsilə ictimai fəallıq göstərmək, heyvanlara qarşı zorakılıq göstərən (bu, nə deməkdir?), yaxud da onların haqlarını pozan şəxsləri qınamaq, tənqid və təhqir etmək – bir sözlə əlimizdəki bütün qeyri-zorakı vasitələrdən istifadə edərək həmin adamları təcrid etmək və onların davranışlarını dəyişdirməyə çalışmaqdır. Dövlət özü zorakılıq aparatıdır və onun səlahiyyətlərini genişləndirmək ilk baxışdan xoş görünsə də gələcəkdə həm heyvanlar üçün, həm də insanlar üçün çox güman ki zərərli olacaq.*** Heyvanların haqlarını vətəndaş cəmiyyəti olaraq gəlin özümüz qoruyaq və dövlət deyilən zorakılıq aparatını bu işə qatmayaq.

Məqalədəki arqumentlərin formalaşdırılmasındakı köməyinə görə başda Tinay Muşdiyevaya, sonra isə Şahlar Ələkbərli və Mücahit Gökalp Arslana təşəkkür edirəm.